Science Learning Hub logo
TopicsConceptsCitizen scienceTeacher PLDGlossary
Sign in
Interactive

Te whakaora o ngā kōawa kei ngā tāone mō ngā ika taketake

View in English

Ko tā te ngohe nei, he aro ake ki ētahi mahi hei tiaki i tō kōawa nō te mea, ki te tiaki koe i tō kōawa, e tiaki ana koe i ngā ika taketake e korehāhā haere nei!

E piki haere ana te hiahia o ētahi ki te whakaora i ngā kōawa ā-tāone. Ko tā te ngohe nei, he aro ake ki ētahi mahi hei tiaki i tō kōawa nō te mea, ki te tiaki koe i tō kōawa, e tiaki ana koe i ngā ika taketake e korehāhā haere nei! Ahakoa kāore koe e noho pātata ana ki tētahi kōawa, he rauwiringa paipa kei raro i te whenua e hono ana i tō kāinga ki te kōawa e pātata ana. Kua waimarie pea ētahi o koutou i te noho pātata ki tētahi kōawa, ki tētahi awa rānei. Ahakoa tawhiti, ahakoa pātata, he maha ngā mahi hei pīkau māu, e ora tonu ai ngā kōawa, e ora mārika ai ngā ika taketake.

He whakamihi

Kua whakahoutia tēnei raeumi i ngā tikiake Kaingākau ana ki te ika taketake, nā NZ Landcare Trust i whakawhanake. E mihi ana a te Pokapū Ako Pūtaiao ki a NZ Landcare Trust, mō rātou i whakahou ēnei mahi.

Tuhinga

Ko te ua anahe e rere ki te wai

Kia tūpato ki ngā matū

Kia tūpato te raweke i ngā matū, tae atu ki ngā peita, he wai te pūtake, ngā hopi teretere, ngā para kai, ngā para inu, ngā matū mārama pērā i ngā paturiha me ngā wairākau. Kaua rawa e tuku para whakakino ki rō kōrere, ki te taha rānei o ngā kōawa – riringitia ki ngā puoto ā-whare, ki te whare paku rānei – mā reira e patua ngā huakita ki te wāhi wai parapara.

He whakamānawa: David Novi, 123RF Ltd

Kia tika ngā mahi whakapaipai ki te kāinga

Mehemea e horoi ana koe i tō motukā – mahia ki te pātītī. Mā reira e tātarihia ngā hopi teretere ki te pātītī me te one i mua i te rerenga atu ki ngā arawai. Wetekina te kōrere i te tuanui i a koe ka horoi i tō tuanui, kia kore ai ngā matū e tomo ki ngā kōrere wai marangai me ngā kōawa.

He whakamānawa: V.Nikolaienko, 123RF Ltd 

Kia tika te porowhiu i ngā utauta kauranga ika

E porowhiu ana koe i ngā ika me ngā otaota kauranga ika, kei te whakapai rānei i te kauranga ika? Kaua rawa e tukuna ngā otaota, ngā ika rānei no ngā kauranga ika ki te kōrere, ki te taha rānei o ngā kōawa – ka uru poka noa ētahi ika tauhou ki ngā arawai. Ka taupatupatu ēnei ki ngā ika taketake me ngā rērēwai. Ko te morihana koi tētahi tino momo ika pēnei, ā, e whakaponotia i tukuna poka noa ēnei mōkai e te tangata.

He whakamānawa: V.Angkatavanich, 123RF Ltd

Whakapaitia ngā kōrere

Kaua e tuku para ki te taha o te ara – tahia ngā para mauti, kohia ngā rāpihi.

He whakamānawa: Te Whare Wānanga o Waikato

E kuhu, e kuhu!

Kaua e tuku para ki te taiao

Kaua e tukuna te rāpihi ki te kōawa. Ahakoa he kōawa kei te iāri kei muri i te whare, i a koe rānei e hīkoi ana – kaua e whiu noa i te rāpihi! Ka kino tonu te wai i ngā hikareti me ngā tūtae kurī – mā reira e uru ai ngā tukumate me ngā paihana ki te wai. Kei konei ētahi pārongo mō te tiko me te tāhawahawatia o te wai, tirohia Te Pūtaketanga o nga Hamuti. (Hei tāpiri: Ko tētahi huakita weriweri kei te tūtae, ko E-coli, engari kāore he pānga kino ki ngā ika.)

He whakamānawa: S.China, 123RF Ltd

Whakatōkia ngā tapa kōawa

Whakatōkia ngā mauti me ngā otaota māori ki ngā tahatika, ki ngā whenua hoki e papī ai te wai, hei maru mō ngā ika, kia whai kai hoki ai ngā ika i ngā rau me ngā ngārara ka takataka iho. Kāore koe mōhio ana he aha tāu hei whakatō? Kōrero ki tō kaunihera ā-rohe.

He whakamānawa: D.Naumov, 123RF Ltd

Ngaki taru

Hūtia ngā taru whakapōrearea e tupu ana i te taha o te kōawa kia kore ai e popoki. Ka taupatupatu ngā taru whakapōrearea ki ngā otaota māori, ka kōpuru hoki i te rere o te wai.

He whakamānawa: Nā Cheri Van Schravendijk te whakaahua o te taru alligator.

Whakapaitia

Tangohia ngā rāpihi i te kōawa e taea ana e tō ringa te toro, engari waiho atu ngā poro rākau me ngā toka kua ū ki reira, hei puni kaiao mō ngā ika. Whakapā atu ki tō kaunihera ā-rohe mehemea he rā whakapai kōawa ki tō tāone.

He whakamānawa: Te Whare Wānanga o Waikato

Whākina ngā raru

Me tere tonu te whakamōhio atu i tō kaunihera ā-rohe ki te kitea e koe he ika mate, he wai haunga, kōparu rānei. He tohu pea ēnei o te tāhawahawatanga o te wai, ā, ki te wawe te whakamōhio atu ki te kaunihera, ka wawe te whakapaitanga.

He whakamānawa: Te whakaahua o te tuna nā © Te Kaunihera o Tāmaki-makau-rau me te whakaahua o te manga nā © Te Warena Taua

Piri atu ki tētahi rōpū tiaki taiao

Piri atu ki tētahi ropū manaaki kōawa i tō rohe hei tiaki i ngā arawai kei tō rohe – he maha ngā rōpū e mahi ana i ngā mahi tiaki taiao – he kaupapa pai hei kaupapa hapori, hei whakapakari tinana, hei tiaki taiao anō hoki.

He whakamānawa: Landcare Research Manaaki Whenua

Me whai whakaaro ki ngā ika i a koe ka hoahoa

Whakamahia ngā ara raima pai

Whakamahia ngā ara mauti, ngā pūnotinoti rānei, kaua te raima, mō ngā ara-uru waka, e heke noa ai te ua ki roto ki te whenua. Mā reira e aukatingia ai te waipuke me ngā parataiao ka rere ki nga kōawa.

He whakamānawa: Rioblanco, 123RF Ltd

Whakatūria he kurawai

Whakatūria he kōpapa wai hei hopu i ngā wai ka rere i te tuanui, kia iti iho ai ngā wai e totō ana ki roto i ngā kōawa. Mā tēnei wai e whāngai te māra – he oranga nui mō tō whānau ki te heipū he mate whawhati tata.

He whakamānawa: SuSanA secretariat, Creative Commons 2.0

Ārai kore

Me māori te rere o ngā kōawa. Ka raru ngā ika i ngā matatara, i ngā pā, i ngā manga me ngā pekanga, waihoki ko te tikanga, me whai whakaaetanga i te kaunihera mō ērā mea.

He whakamānawa: Juandev, Creative Commons 3.0

 

Glossary

Rights: Te Whare Wānanga o Waikato
Published: 15 March 2018
Referencing Hub media

Explore related content

Appears inRelated resources
Te ika taketake i te tāone

Article

Te ika taketake i te tāone

He maha ngā kōawa kua wareware i a tātou, kei ō tātou tāone e huna ana i raro i ngā ...

Read more

Interactive

He painga mō te pāmu, he painga mō te ika

He rite te pāmu kāore ōna kōawa ki te ika whai paihikara – me uaua ka kitea! Ahakoa kāore pea ...

Read more

Interactive

Urban stream restoration for native fish

There is an increasing interest in urban stream restoration. This interactive looks at some of the measures you can take ...

Read more
Te whakamāherehere i ngā panonitanga

Article

Te whakamāherehere i ngā panonitanga

E 425,000 kiromata te roa o ngā awa me ngā kōawa i Aotearoa hei tiaki mā tātou. E whakatūria ana ...

Read more
Te ika taketake i te tāone

Article

Te ika taketake i te tāone

He maha ngā kōawa kua wareware i a tātou, kei ō tātou tāone e huna ana i raro i ngā ...

Read more
Ngā mātauranga me te whakamahi a te Māori i ngā hekaheka

Article

Ngā mātauranga me te whakamahi a te Māori i ngā hekaheka

He whānui te mōhio o ngā tūpuna ki ngā hekaheka me ngā tini painga o ētahi. Ko ētahi he kai, ...

Read more

See our newsletters here.

NewsEventsAboutContact usPrivacyCopyrightHelp

The Science Learning Hub Pokapū Akoranga Pūtaiao is funded through the Ministry of Business, Innovation and Employment's Science in Society Initiative.

Science Learning Hub Pokapū Akoranga Pūtaiao © 2007-2025 The University of Waikato Te Whare Wānanga o Waikato