Add to collection
  • + Create new collection
  • He maha ngā kōawa kua wareware i a tātou, kei ō tātou tāone e huna ana i raro i ngā tahatika ururua, e tanu ana rānei i roto i ngā kōrere raima kei raro i ngā tiriti e muia ana e te tangata. E ora tonu ana pea ngā ika taketake wai māori – engari, e oraiti ana.

    I tēnei wā, ko ngā kōawa kua tino parahangatia o Aotearoa whānui, kei ngā tāone. He aha ngā raru nui ka ki te hauora o ngā manga me ngā ika māori kei ngā tāone, ā, he aha tā tātou hei āwhina?

    Rights: Nā Sarah Morgan o Comet Auckland te mana tā

    He tatau i ngā momo kei tētahi kōawa tāone

    E tautuhi ana, e tatau ana hoki ngā tauira nō Tāmaki i te nui o ngā momo i kohia e rātou i tētahi tīpakohanga i tētahi kōawa ā-rohe. Mā te tatau i ngā momo maha e tohua ai te kounga o te wai.

    He manga ēnei – ehara i te waikeri!

    I mua, i whakamahia e tātou ngā manga ā-tāone anō nei he waikeri. He mea whakatōtika, he mea whakarerekē, he mea whakakōrere anō kia horo ai te rerenga atu o te marangai me te parapara wai. Heoi anō, he nui ngā wāhi e tupuria ana e te ururua māori, e te ururua repo rānei hei puni kaiao mō ngā rākau me ngā kararehe māori.

    He rauwiringa whakahirahira hoki ēnei hei ara haere mō ngā manu, ngā ngārara me ngā ki te rapu kai, marumaru hoki, ki te noho noa iho rānei, ā, mate noa.

    He whaihua ngā manga kei ngā tāone, hei whakanikoniko i te āhua o te tāone, hei wāhi whakatā rānei mō te tangata.

    Rights: Velella, Creative Commons 3.0

    He awakeri wai marangai kei Rotorua

    He whakaahua ika e tata ana ki ngā awakeri wai marangai i Rotorua hei whakamahara i te hunga e noho ana ki reira i te hononga o ngā awakeri wai marangai ki ngā manga o te tāone me ngā puni kaiao ika e rere ai aua wai ki roto.

    He wāhi whakahirahira ā-hītori, ā-ahurea hoki kei ētahi o ngā kōawa i ngā tāone – e mārama ana, inā hoki, mate ai tātou katoa i te wai, ā, i whakatūria ai e ō tātou tūpuna ō rātou kāinga i te takiwā o ngā kōawa.

    Rights: Nā Bryndlefly o Creative Commons 3.0 te mana tā

    Ngā papa kōhatu o Otuataua

    Ko te Whenua Tāpui ā-Hītori o Ngā Papa Kōhatu o Otuataua te waihotanga o ngā māra kai i kitea i te rohe o Tāmaki. I whakamahia e ngā Māori ngā pātū kōhatu hei tiaki i te whenua i te hau, hei whakamahana hoki i te one.

    Ko te papakāinga o Ihumātou kei Otuataua Stonefields Historic Reserve tētahi tino tauira o tētahi wāhi whakahirahira kei te taha o ngā kōawa ā-tāone. Ko Te Mānuka o Hoturoa me te awa o Oruarangi ētahi pātaka kai matua mō tēnei papakāinga. Ākona ngā kōrero mō ngā pānga o te ngā mahi a te tangata ki tēnei wāhi me te mahi a ngā kaitiaki me ngā tauira ki te whakaora i tēnei wāhi – Ihumātao – onamata, inamata.

    Ngā manga pōkaikaha o te tāone

    I te nuinga o te wā, he kino ake te āhua o ngā manga o te tāone i ngā manga o te tuawhenua mō te taha ki te ine i te kounga o te wai, i te purata, i ngā whakamōmona, i te paemahana, i ngā huakita me ngā konganuku taumaha. Nā konei e iti ai te nui me te rerekē o ngā momo koiora kei roto i te wai.

    I ngā tāone, ka tūpono ngā ika ki ngā kōrere huhua, ki ngā maer, ki ngā awakeri me ōna wai mahana rawa, kauehu hoki, kua parahangatia. Ka aukati ngā manga nei i te āheinga o ngā ika ki te heke, ki te whakatutuki hoki i te huringa ā-oranga.

    I ia rā, ka ngaro atu ētahi manga, ētahi puni kaiao hoki i ngā mahi whakawhanake i te tāone, otirā e tino pērā ana ngā manga iti kei runga ake i te rauwiringa wai. I ia tau, 11 kiromita te roa o ngā manga e kōreretia ana i Tāmakai makaurau.

    I tua atu i te tūkinotanga o ngā wāhi noho, he raruraru anō kua ki te taiao o ngā ika taketake nā te tangata i pērā ai:

    • I te hekenga mai o te ua, ka rūmakina ngā ika e tere ana i ngā manga o te tāone ki ngā matū kino ka rere i ō tātou tuanui, i ngā tiriti me ngā papa hanga whare.
    • Ka paitinihia, ka wera, ka kāpō, ka roromitia rānei ngā ika e te ranu raima, e te waituhi, e ngā para kai, e te hinu, e te penehīni, e te paihana patupūhekaheka, e te konganuku taumaha, e te hopi horoi waka, e te paihana patutaru, e te one hoki e kawea ana e te wai marangai.
    • Ka tāhawahawa ngā hamuti o ngā rakiraki, o ngā kūkupa, o ngā mōkai me ētahi atu i te wai ki ngā moroiti takakino.
    • Ka nui te rere o te wai ki roto i ngā manga ki te kaha te heke o te marangai ki runga i ngā papa mārō, pēnei i te rori, i te tuanui, i te ara waka me ngā taunga waka, ā, ka horo ngā tahatika, ka rere te paru me te para, waihoki, i ētahi wā ka waipūhake ngā pininga parakaingaki.

    Nō reira, he aha tā tātou e piki ake ai te ora o ngā ika taketake kei ngā manga o te tāone e noho ana?

    Te whakaora i ngā manga o te tāone

    E piki haere ana te hiahia o ētahi ki te whakora i ngā manga ā-tāone, ki te whakawhanke hoki i ngā maero wai marangai. Ahakoa kāore koe e noho pātata ana ki tētahi manga, he rauwiringa kōrero kei raro i te whenua e hono ana i tō kāinga ki te manga e pātata ana. E waimarie ana pea ētahi o koutou i te noho pātata ki tētahi manga, ki tētahi awa rānei. Ahakoa tēnā, he nui ngā mahi māu e ora tonu ai ngā manga.

    Rights: Boffa Miskell

    Nāwai i kanukanu, ka taiea!

    Nā ngā kaupapa matakite i kōkirihia e te kaunihera i huri ai ngā maero wai marangai hei puni kaiao mō ngā ika taketake, hei wāhi ātaahua hoki mō te hapori!

    Ākona ētahi atu kōrero mo te huarahi e āwhinatia ai e tātou ngā manga ā-rohe me ngā ika taketake o roto i a Ngā mahinga manga hei painga mō ngā ika, He ika ora, He pāmu ora, me Te whakamahere i ngā panonitanga.

    Te whakaora o ngā kōawa kei ngā tāone mō ngā ika taketake

    Ko tā te ngohe nei, he aro ake ki ētahi mahi hei tiaki i tō kōawa nō te mea, ki te tiaki koe i tō kōawa, e tiaki ana koe i ngā ika taketake e korehāhā haere nei!

    He tirohanga whāiti: Te awa o Oruarangi

    I Tāmaki, i paihanatia tētahi manga i tētahi rukenga waitae ahumahi, ā, i whakamatea ngā koiora wai māori, wai tai anō hoki.

    I mahi tahi ngā ākonga ā-rohe, ngā kaitiaki me ngā kaipūtaiao ki te whakaora anō i te mauri o te awa o Oruarangi. I tīmata ngā mahi whakaora i te manga i te kohikohi raraunga e ana ki te nui o ngā momo kei roto i te wai me te whakamātau i te kounga o te wai. Kei te rārangi wā o te Ngā tūhuratanga awa me te āhua o te pūtaiao ngā kōrero mō ngā wāhanga katoa o te kaupapa.

    He whakaaro mō ētahi ngohe

    Kei te Hub ētahi ngohe mā ngā ākonga, hei tūhura i te kounga me te tāhawahawatanga o te wai:

    • Rangahaua te pānga o ngā parapara matū ki ngā kōawa, ā, whakaritea hoki tētahi whakamātautanga whakataruna hei whakatau i te parapara matū kino rawa i tēnei motu i Water pollutants on trial.
    • Ground water contamination – i tēnei ngohe, ka hanga ngā ākonga i tētahi tauira toka tukunoa kia kitea ai ngā tūmomo para kino me ngā wāhi i ahu mai ai ngā para kino.
    • Constructing an aquifer model – ka hanga ngā ākonga i tētahi tauira toka tukunoa kia kitea ai te urunga o te wai ki te pūnaha toka tukunoa.

    Te whakawhānui i ngā mōhiotanga e ana ki te wai me te parahanga

    Te titiro ki te parahanga wai

    Te titiro ki te wainuku me te parahanga

    E whakaatuhia mai ana i roto i ngā rīpene Building an aquifer model, Non-point source contamination me Point source contamination me pēwhea te hanga i tētahi tauira toka tukunoa, me te whakahaere i ngā ngohe parahanga wainuku. Mā te mātakitaki i ngā rīpene i te tuatahi e mārama ake ai ngā kaiako ki te whakahaere i ngā ngohe i roto i te akomanga.

    E mārama ake ai koe ki ngā kaupapa parahanga wai, me mārama koe ki te huringa ā-wai. Ākona ngā kōrero mō ngā huringa ā-wai.

    Ētahi hononga whaihua

    Ngā tatauranga inamata

    Pānuihia ngā tatauranga inamata mō te āhua o te wai māori, nō Te Manatū mō te Taiao me Tatauranga Aotearoa, Our Fresh Water 2020.

    He kōrero anō māu?

    Whakapā atu ki tō kaunihera ā-rohe mō ngā tohutohu e ana ki te whakapiki i te kounga o te wai, me te whakaora i ngā manga.

    Ngā rōpū whakaora i ngā manga ā-tāone

    He whakamihi

    Kua whakahāngaitia tēnei raeumi ki ngā tikiake o Kaingākau ki te ika taketake, i whakaritea mai e NZ Landcare Trust. E mihi ana a te Pokapū Ako Pūtaiao ki a NZ Landcare Trust, mōna i āwhina i te whakahāngaitanga o tēnei mahi.

      Published 3 April 2018 Referencing Hub articles
          Go to full glossary
          Download all