Science Learning Hub logo
TopicsConceptsCitizen scienceTeacher PLDGlossary
Sign in
Article

Ngā tohe tū mā ō tātou manu

View in English

He tohu te whakarerekētanga o te korihi a ngā manu kāore e tika ana tētahi āhuatanga mō te tangata whenua i te Waitākere. 

He tohu i te ngahere e mea ana kua kati

Te rāhui i te Waitākere

See more

He āhuatanga o te tapu te rāhui, e aukati i te whai wāhitanga ki tētahi wāhi hei whakahaumarutanga. Kua hora te tāmatemate kauri mā te whakararu i te oneone – mā runga i ngā waewae/ngā pūtu me ngā taputapu. Mā te kore whakaeke i ngā ngahere kauri e āwhina ki te tango i ngā mōrearea ki te hauora o ngā rākau kauri.

Rights: Onco p53, CC BY 4.0
Referencing Hub media

He māuiui ngā kauri. I muri i te whanga mō te hia tau ki ngā pūrongo mai i ngā puna ā-waho, i whakapaetia kua tata ki te 25% o ngā kauri i pāngia ai e te tāmatemate kauri.

I rāhuitia rā anō te Waitākere hei whakarauora i te mauri me te whakatō i te whakakinotanga mai i te mate. He tikanga kaupapa atawhai o neherā i whakamahia e te Māori hei whakatō i ngā pānga mehemea kei te hē tētahi āhuatanga, kia whai wā ai ngā kaipūtaiao me ngā kairangahau ki te kimi rongoā. 

Hei kaimātai koi o te taiao, he mātauranga tō te iwi Māori nō ngā ngahurutanga tau i ahu mai ana i ngā mōhiohio i kitea i ēnei mātaitanga. I te whakamāoritanga o ngā tikanga me ngā whanonga māori, māori nei o ngā manu – pērā ki ngā kitenga i te Waitākere – i mōhio ai ngā mātanga kāore e tau ana te noho.

Te kaitiaki me te kaupapa atawhai

I tohunga ai ō tātou tūpuna ki te mahi a te kaitiaki, i whakatinanatia hoki ngā tini tikanga kaupapa atawhai hei pupuri me te mātua whakarite i ngā puna wai māori mā me ngā mahinga kai mō ngā whakatipuranga kei te heke mai nei. Ko ētahi o ngā tikanga ko: 

  • Te hauhake, te kohikohi, te whaiwhai i tērā e hiahiatia noa iho ana hei whāngai, hei taurima rānei i te iwi.

  • E hauhake ana i ētahi tū wā kia pai ai te whakapunitanga, me te whakapakaritanga o te puna kai – tae atu ki te mātauranga o te maramataka me te māramatanga ki te āhua o ngā kaupeka. 

  • Te taunga o te rāhui hei aukati i te tangata i ētahi momo wāhi – hei tauira, ngā wāhi kōhanga.

  • Me ngā wāhi ake mō te tahitahi me te horoi tawhiti noa atu i te wāhi kohi kai, whakarite kai anō hoki.

  • Mā te noho whakaute o ngā mea ora, me ngā mea kāore i te ora nā runga i te mea he whai hua ēnei ki te oranga, me te whakaatu i tēnei ngākau whakaute mā te whai i ngā tikanga kua whakaritea mai e te iwi. 

I muri i te raupatu o te whenua, te rironga rānei i ngā pakanga, he momohanga hoki, i mate ngā tūpuna ki te ako mō te whakatō kai hei puna matua o te mahinga kai. He ōrite tonu te mahi atawhai hoki i ēnei puna kai ki ngā wā o mua i te taenga mai o tauiwi, heoi anō, he hangarau hou te whakahaere kīrearea. 

I te momohanga o ngā puna kai nā runga i te ngakinga o te whenua, te whakatahanga o ngā repo, me te topetope o ngā ngahere, i hoki anō te iwi ki te whakahoki i te whakatauritenga o te pūnaha rauropi mā te whakatō anō i ngā wāhi i taea ai, te whakawhitiwhitinga o ngā momo me te whakataunga o ngā rāhui ki runga i aua momo. 

He kōpura whetū kahurangi me ngā rimurimu kei papa o te ngahere

Ngā pūnaha rauropi oneone

See more

He honohono te oneone i te ora ki te ora kore. He mea tautoko te oneone i te whānuitanga o ngā mea ora i te ngahere – mai i ngā kōpura whetū me ngā rimurimu pakupaku ki ngā rākau kauri tipua. 

Rights: Wāhi tuwhera
Referencing Hub media

I te ao Māori, he taonga te oneone me tōna ake mana, korou ā-wairua, te mana whakaora i runga anō i a Papatūanuku, te whakatinanatanga o te ao i te tirohanga mātairangi a te Māori.

Ko te ora o te oneone, o Papatūānuku, nō reira anō te manahautanga mō ngā pūnaha rauropi katoa, he tino tūāpapa ki te whakatinanatanga angitu me te oranga tonutanga o ngā ngahere.

He mea tautoko i te ngahere te atawhaitanga o tō tātou oneone, nō reira, ko ngā kararehe e noho ana hoki ki te ngahere. He muka ngā mea ora me ngā mea kāore i te ora i tēnei ao kua whiria ki te taura tangata mā roto i te whakapapa, kia kore ai tētahi e ora, me te korenga o tētahi.

Ngā ngohe mō te ānamata

Arā ngā tini kaupapa kōkiri,  rautaki anō hoki i tēnei rā hei pupuri me te whakarauora i ngā whaitua māori o te ao manu o Aotearoa. Nā Manaaki Whenua Te Tatauranga o ngā Manu Māra o Aotearoa.

He rangahautanga kanorau koiora i timata i te tau 2007, e aro ana ki te whakamōhio me te whakapiki i te mōhiotanga ki te tūnga o ā tātou manu māra me ō rātou taiao. 

E ono ngā mata manu me te waitohu.

Te Tatauranga o ngā Manu Māra o Aotearoa

See more

Ka whakahaere a Manaaki Whenua tētehi kaupapa ā-motu, ko Te Tatauranga o ngā Manu Māra o Aotearoa. Ko ngā raraunga e kohia ana mai i ngā kairangahau kirirarau hei awhina i ngā kairangahau me ngā kaiwhakamahi ki te marama me pehea te noho a ngā manu i ngā wero taiao.

Rights: Manaaki Whenua – Landcare Research
Referencing Hub media

He aha inaianei?

Ko whakarato ngā kitenga rangahau i te mōhiohio ā-rohe mō ngā whakarerekētanga ki te taupori o ngā momo manu. Heoi anō aha inaianei? Me tīmata tātou i hea, he aha anō hoki hei mahi whakamarumaru me te whakatenatena i te ao manu i tō tātou taiao ā-rohe?

Kei te whakamahi a Lorraine Dixon i te tauira whakaahua kua tapaina ki te ingoa Ake ake hei whakatenatena i te iwi ki te tuari mai ō rātou tirohanga, tae atu ki ngā uara.

Ka whakatenatena anō hoki rātou ki te whakakanohi i tā rātou e hiahia ai mō te ānamata. E tika ana kia whakatenatena hoki i ngā ākonga ki te mahi i aua mahi anō i roto i ō rātou hapori. 

Ko rātou ngā rangatira o āpōpō – ka mutu, e mārama ana hoki rātou me pēhea te āhua tika o tō rātou ānamata, he pēhea hoki te āhua ki a rātou. He pākiki ā tātou tamariki, he auaha, mehemea ka whai tautoko rātou, ka taea te mahitahi ki te taha o ngā mātanga ki te whakahohe i ngā ariā me ngā kaupapa kōkiri hei whakarauora i ngā taiao māori hei hokitanga mā ngā manu!

Anei ētahi ara hei whakatenatena i ngā manu kia hoki ki ō tātou wāhi, ātea anō hoki:

  • Hangaia ngā ātea noho tāone atawhai-manu: Whakawhanake i ngā kauhanga kākāriki, ngā papa rēhia, ngā wāhi kākāriki noho tāone me ngā punanga haumaru mā ngā manu. Whakatō i te rākau māori me ngā ururua hei wāhi kai, hei kōhanga hoki.

  • Whakatairanga i te arokā o te iwi whānui: Whakaako i te iwi whānui mō te hiranga o ngā manu me ō rātou whaitua, mā roto i ngā kaupapa whakatairanga, ngā awheawhe me ngā kaupapa kura. Whakatairanga i te tūnga o ngā manu i ngā pūnaha rauropi me ngā hua ka riro mai i te tangata.

  • Ngā Kaupapa Pūtaiao Kirirarau: Whakatenatena i te whai wāhitanga o te hapori i te aroturikitanga me kaupapa atawhai i te manu mā roto i ngā kaupapa pūtaiao kirirarau pērā i Te Tatauranga Manu Māra o Aotearoa.

Arā anō ētahi atu ngohe i roto i te Whakaaturanga i raro iho nei. Whakamātauria ēnei i tō akomanga!

Te āwhina i ō tātou manu – Whakaaturanga

See more

Kimihia mai i ngā kōrero mō ngā kaupapa atawhai he aha hoki ngā mahi e taea kia tū ai hei kaitiaki.

Me maumahara ki te tirotiro i ngā taipitopito kei te taha o ngā kiriata. Kei roto ko ngā tohu ngohe, ko ngā pātai āki me ngā huatau whakaako. 

Ko te tikiake mō tēnei Google Slideshow ka huaki i roto i te Microsoft PowerPoint. Kia aroha mai, kāore ngā hononga ipurangi i roto i ngā taipitopito e tautokona ana e Microsoft. Tīkina atu ngā rauemi hono i konei. 

Download (12 MB)
Rights: Nā Manaaki Whenua me Te Whare Wānanga o Waikato
Size: 11.78 MB
Referencing Hub media

Te mātauranga pūtaiao

He tino kaupae te tautoko i ō mātou ākonga ki te kimi hononga ki te taiao i te hanganga o te kahawhiri me te māia kōkiri. Ehara i te mea he āwhina noa iho te tohe tū mā te taiao i te puāwaitanga o te pūnaha rauropi, engari kei te tō mai hoki i te oranga ki ō tātou ākonga ka whai wāhi mai. He mea tautoko ēnei ngohe i ngā tini muka i te āhuatanga o te pūtaiao, te pūtaiao me ōna āheinga matua. 

Te Tatauranga o ngā Manu Māra o Aotearoa 

He wāhanga tēnei tuhinga o tētahi huinga rauemi mā ngā kaiako me ngā tauira hei ruku māna ko te akoranga, ko te māramatanga me te whai whakaaro anō ki te ao manu i tō tātou taiao. Anei anō ētahi atu o te huinga rauemi: 

  • Te Tatauranga o ngā Manu Māra o Aotearoa – ngā rauemi mā ngā kura

  •  Manu – onamata, inamata, ānamata 

  • Ngā urutaunga me te tautohunga manu 

  • Te Tatauranga o ngā Manu Māra – he tūhura raraunga 

  • Yvonne Taura – kairangahau Māori

  • Milly Grant-Mackie – kairangahau Māori  

Kōrero kōpūtahi

Hono atu ki ngā ākonga o te kaupapa Kids Restore the Kepler i a rātou e whakapau kaha ana ki te whakatutuki i tō rātou kaupapa: kia whakahokia te korihi manu ki te Ara Kepler.

Pānuitia ētahi atu mō ngā raru e pā ana ki te kaupapa atawhai o ētahi o ā tātou momo manu noho mōrearea.

Tūhura me pēhea tētahi tikanga uiui me te tukanga ako ā-ngohe e whakawhanake i ngā pūkenga mātuatua mō te kimi mōhiohio, te whakawhanake kaiaka ā-ahurea, te whakatewhatewha i ngā tirohanga rerekē, te whakawhitiwhiti kōrero me ētahi atu me te whakaoti rapanga mō te whakapaitanga ake o te taiao tūroa.

Ngā tuhinga te māramatanga ki te kaitiakitanga me Waitī – ngā taiao wai māori tae atu ki ngā āhuatanga matua me ngā tauira o te kaitiakitanga.

I ngā kaipūtaiao e whakamahi ana i ngā kakara teka hei aukati i ngā konihi e whakamate ana i ngā manu noho mōrearea – tūhura i tētahi tukanga whakamatua kīrearea auaha i tua atu.

Ākona mō te tāmatemate kauri me ēnei rauemi:

  • Fighting kauri dieback – Project Mātauranga

  • Kauri dieback and mātauranga Māori – he tuhinga

  • Kauri dieback – te hautaka

Etahi atu rauemi whai hua 

I tēnei RE: uiuinga, me ako he pēhea te whaiwhai a te Māori ki te whakamahi i ngā mātauranga o neherā hei whakaora i te kauri i te korehāhā.

He whakamihi

Ko tēnei rauemi i waihangatia i te mahi tahi i a Manaaki Whenua me Te Tatauranga Manu Māra o Aotearoa.

Glossary

Published: 2 August 2024
Referencing Hub articles

Explore related content

Te Tatauranga o ngā Manu Māra o Aotearoa

Article

Te Tatauranga o ngā Manu Māra o Aotearoa

E whai ana Te Tatauranga o ngā Manu Māra o Aotearoa ki te whakamanawa i te kaitiakitanga mā roto i ...

Read more
Ngā urutaunga me te tautohunga manu

Article

Ngā urutaunga me te tautohunga manu

E whakapae ana kei te āhua 209 ngā momo manu whakawhānau i Aotearoa. Me pēhea tātou e mōhio he aha ...

Read more
Bellbird: Olive green, dark wing & tail feathers & curved beak

Article

Ngā manu a Tānemahuta

Aotearoa New Zealand is known worldwide for its unique native birdlife. Ngā manu a Tānemahuta have been taonga from the ...

Read more

See our newsletters here.

NewsEventsAboutContact usPrivacyCopyrightHelp

The Science Learning Hub Pokapū Akoranga Pūtaiao is funded through the Ministry of Business, Innovation and Employment's Science in Society Initiative.

Science Learning Hub Pokapū Akoranga Pūtaiao © 2007-2025 The University of Waikato Te Whare Wānanga o Waikato