Add to collection
  • + Create new collection
  • E pai ana te mātao ki ngā ika taketake. E waia ana rātou ki ngā arawai marumaru kua tupuria e te otaora ururua, i te mea neke atu i te 80 ōrau o Aotearoa, he ngahere i ōna wā.

    He mahi whakahirahira ngā mahinga kōawa, hei whakapiki anō i te maha o ngā ika. He nui ngā hua o te whakatō otaota ki ngā taha o ngā kōawa mō ngā ika. Mehemea e tika ana te whakatōkia o ngā tapa, ka:

    • piki anō te kounga o te wai, mā te whakaiti i te parataiao, me ngā whakamōmona ka rere noa ki te wai
    • whakauka i ngā tahatika – he maha ngā ika taketake ka whakamahi i ngā tauwharenga tahatika me ngā tapa hei wāhi maru, hei wāhi whakaputa hua
    • whakaritea he wāhi maru mō ngā ika i te wera o te rā
    • whakatupu i te kanorau koiora me ngā ngārara kia tino ora ai, ka kainga e ngā ika taketake
    • noho mai hei wāhi mākūkū, haumaru hoki mō ngā hua ika ki te whanake ake.

    I a koe e mahere ana i ngā mahi whakatō ki ngā tapa kōawa, me kōrero ki ngā rōpū nō tērā rohe, e mārama ai koe ki tērā kōawa, ngā koiora o reira me nga hiahia o aua koiora. He mōhiohio anō ka kitea i te rauemi o Te whakarite panonitanga.

    Kei tēnei rauemi ngā tohutohu e 3 mō te whakarite i ngā mahi whakatō otaota. Me whakamahi ngātahi tēnei me te rauemi kaiako Te whakamāherehere mō ngā panonitanga. Kei reira ētahi hononga ki ētahi rauemi whakahirahira, nā Taihoro Nukurangi i whakaputa.

    1. Me whakarite

    Mā te whakarite pai i te wāhi e pai ake ai te rarau o ngā otaota ki te whenua. Me tīmata ngā mahi whakarite i te Raumati, kia rite ai ki te whakatō i te Ngahuru me te Hōtoke. Kī ANA Ētahi wāhi i te taru tauhou, waihoki he tino pērā ngā wāhi e tata ana ki ngā tāone. Ka tupuria ngā otaota māori e ētahi momo taru ki te kore e āta arowhaitia. Me āta huhuti i ngā taru i mua i te whakatō otaota māori. I ngā wāhi e kaha tupuria ana e te tarutaru, me whakarite i ngā wā patu taru me ngā wā whakatō mō ētahi tau torutoru nei. Mā konei e whāiti ai tō whakarite i tētahi wāhi iti, ā, ka pai ake te whitinga, i te wāhi e pokea ana e te taru ki tētahi wāhi e tupuria ana e te otaota māori.

    Mehemea kei waenga mauti matomato tō wāhi, e pai ana kia tapahia, kia tukuna kia paku kainga e te kararehe, kia rehua rānei ētahi wahi ki te rehu patu taru e tika ana, e pai ana rānei kia whakatōkia rawatia ki te otaota, kei te āhua o te momo. Kia mahara koe ki te whakamahi i ngā rehu kāore nei he paitini o roto kia kore ai e ririgni ki roto ki ngā wai. E taea ana te whakatō otaota ki roto tonu i ngā wāhi keinreira te mauti poto, i te nuinga o te wā, engari me tūpato mehemea he kikuyu, he taru mauti rānei e tata ana, kei tupuria ō otaota e aua taru. Ki te kore he rākau māori, he otaota māori hoki, ka noho ko aua taru tauhou hei nōhanga, hei puni kaiao oranga rānei mō te manu, mō te moko me the ika.

    Kia mahara koe, ki te kore ngā rākau me ngā otaota māori, ka whakamahia pea ngā taru e ngā manu, ngā ngārara me ngā ika hei puni kaiao oranga.

    2. Me whakatō

    Ko te Ngahuru te wā pai ki te whakatō. Inā rā, ka whai wā ngā otaota ki te rarau ki te whenua, i ngā marama makariri ake, mākū ake hoki, kia rite ai mō te Raumati. I ngā wāhi e kaha tauria ai e te hauhunga, he pai ake te tatari ki te whiore o te kaupeka kia kore ai ngā pihinga e mate. I waenga i te Kōanga me te tīmatanga o te Raumati te wā pai ki te whakatō otaota ki ngā wāhi tino mākū, kia heke rā anō te wai. Mā konei e kore ai ngā otaota e pukewaitia, e kawea atu rānei e ngā wai marangai o te Hōtoke.

    Me whakatō i ēhea otaota?

    Ko te huarahi pai katoa, ko te rapu i tētahi kōawa māori, i tētahi whenua pukewai rānei e tata ana ki tō wāhi. Mātakihia ngā mea e tupu māori ana i reira, ā, me whai koe i tēra tauira. I ētahi wā, ko te painga atu mehemea ka tīmata tō whakatō i ētahi otaota pakari te tupu me te waiho kia tupuria māoritia te wāhi e ētahi anō otaota i roto i te wā. Manohi anō, e pai ana te whakatō i ētahi momo otaota ‘rerekē’ hei muri ake, kia rarau rā anō ngā ‘otaota māori’ pakari. Ko te momo otaota pai katoa hei whakatō māu kei te āhua tonu o tō wāhi, nō reira me mātua whai i ngā pārongo o te takiwā. Ki te mahi pēnei, ka mōhio pū koe e waia ana ngā otaota nāu i kōwhiri ki te wāhi me ōna āhuatanga. He kōrero ārahi e pā ana ki te momo otaota hei whakatō māu me te wā tika hei whakatō, kei tō kaunihera ā-rohe, kei te NZ Landcare Trust, kei a Te Papa Atawhai rānei. Ka tuku kōrero āwhina ngā ropu me ngā wāhi whakatupu otaota ki a koe mō ngā tukanga whakatō. Hei tikanga whānui, whakatokia ngā mauti kia 1 mita te tawhiti o tētahi i tētahi, whakatōkia ngā otaota kia 1.5 te tawhiti tētethi i tētahi, ā, whakatōkia ngā rākau kia 2-5 mita te tawhiti o tētahi i tētahi. Mehemea e whakapōrearea ana ngā taru, me tata ake te whakatōkanga o ngā otaota, e raru ai ngā taru i te maru.

    Waihoki, āta whakaarohia ngā āhuatanga o tō kōawa i a koe e kowhiri ana i ngā otaota. Hei tauira, mehemea kāore he maru kei tō kōawa, kōwhiria ētahi rākau tupu tere me ngā otaota pēnei i te mānuka, i te kānuka, i te karamu me ngā tī kouka. Mehemea me whakauka ngā tahatika, me whakatō ni te mauti, i te tī kouka, i te mānatu i te whenua tāpotupotu, i te karamu, i te tutu (he rākau rore ki te kararehe me te tangata), i te tarata me ngā kōhūhū.

    Ko te mauti nō te whānau kāreka, te mauti puketangata me te totoe māori e pātata ana ki te tapa o te kōawa hei puni kaiao oranga mō te ika. Mehemea ko te tiaki i ngā manu māori, ko te whakapoapoa rānei i ngā manu māori tētahi whāinga, whakaarotia te kōwhai, te karamu me te harakeke.

    Pānuihia ngā kōrero e pā ana ki te kōwhiri rākau me tētahi kaupapa pūtaiao ā-hapori ki konei – Community conservation and a community nursery.

    3. Me tiaki

    Mā te tiaki otaota e whaihua ai te mahi whakatō. Kāore e aukatia ana te tupu o te taru i ētahi wāhi kua whakatōkia, ā, mā reira e mate ai ngā otaota maha, ka tupuria ana aua otaota e te taru matomato. Mā te ū ki te hokihoki ki te tiaki otaota e kore ai e moumou ngā mahi whakarite, whakatō hoki ki tētahi wāhi.

    Me rite tonu te aukati i te tupu o te taru ki ngā whakatōkanga i ngā tahatika, i ia 3 ki te 4 tau, kia teitei, kia mātotoru rā anō hoki te tupu, e kore ai e raru i te taru. Me hoki ki te tirotiro i ngā otaota hou kua whakatōkia i ia marama i te Kōanga me te Raumati. Mā te ringa noa iho e huhuti ngā taru i te pūtake o ia tupu. Me āta tiaki i ngā otaota kei ngā wāhi i kaha tupuria ai e te taru i mua, kei ngā wāhi rānei e pātata ana ngā taru ka kōwaowao i ngā otaota. Me kōkuhu tupu anō ki ngā āputa, ka mate ana ētahi tupu, kei tupuria taua wāhi e te tarutaru.

    He kupu āwhina: Poua ia tupu ki tētahi tūtoko. Mā konei e kitea ai e koe ā te wā e huti taru ana, ā, ka kitea hoki mehemea kua mate ētahi tupu kia pai ai tō whakatō tupu anō. Inā kē te uaua o te kite ake i te wāhi i whakatōkia ai ngā tupu ka tupuria ana e te tarutaru i te Kōanga me te Raumati.

    Hāhāngia atu ngā kīrearea!

    Kei wareware hoki te patu kīrearea – ka pai ngā rāpeti, ngā hea me ngā paihamu ki te tītongi i ngā tupu hou. Mā te whakarite tāwhiti, poa rānei e patua ai ngā kīrearea, ā, kei tō kaunihera ā-rohe ētahi pārongo taipitopito.

    Kei The Science Learning Hub te maha o ngā rauemi e pā ana ki a Aotearoa-kaipatu-kore, me tētahi ngohe mā ngā tauira hei mahi anaroa aruaru hei aro turuki i ngā kīrearae.

    Ētahi hononga whaihua

    He maha ngā rauemi a NZ Landcare Trust me tētahi puka, e 72 ngā whārangi e kīia ana ko te Community Urban Restoration & Education Guide, mō te hunga me ngā rōpū e hiahia ana ki te mahi i ngā mahi whakaora ki ngā tāone.

    Tirohia te pae tukutuku a Weedbusters, kei reira he kupu āwhina ki te patu i ngā taru; whakapā atu rānei ki tō kaunihera ā-rohe mō ētahi atu pārongo.

    He whakamihi

    Kua whakahāngatia tēnei raeumi i ngā tikiake ‘Kaingākau ana ki te ika taketake’, nā NZ Landcare Trust i whakawhanake. E mihi ana a te Pokapū Ako Pūtaiao ki a NZ Landcare Trust, i tā rātou āwhina ki te whakahāngai i tēnei mahi.

      Published 3 April 2018, Updated 26 April 2018 Referencing Hub articles
          Go to full glossary
          Download all