Add to collection
  • + Create new collection
  • Te rerekē haere o ngā tikanga hao matamata

    Ko tētahi taputapu tūturu hei hao matamata, he kupenga koko ka kīia e ētahi o te hunga mahi matamata i Waikato he kaka. I ngā rā i mua, ka whakamaua he raumata ki te tarawhiti, he mea waihanga te tarawhiti ki te akaaka (Ripogonum scandens). Ka herea atu he kakau roa ki te tarawhiti, he mea hanga pea te kakau nei ki te kahikatea (Dacrycarpus dacrydiodes). Ko ētahi atu rākau i whakamahia hei hanga i te kaka, ko te mānuka (Leptospermum scoparium) me te mauku (Cordyline australis). Hei whakamahi i te kaka, ka tū te kaihao ki roto rawa o te awa (kia tae pea te wai ki tōna uma tonu) ki tētahi momo pae rānei (he pae i te rākau, ki te toka, ki te tāhuna rānei) – mā reira rawa e mau ai he matamata.

    Nō reira me matatau tonu, me whai pūkenga tonu te ringahao:

    1. me mārama ia kei hea ake o te awa ngā ika e rere ana i mea rangi, i mea rangi (arā, me mōhio ki ngā āhuatanga o te taiao e taki ana i te rere o te matamata)
    2. me tika te wā me te āhua o te tuku i te kaka ki te wai, me te āta koko ake i te wai.

    Ko tētahi atu taputapu i whakamahia, ka kīia he papa ariari. Ko te hiako whakaroto o te mauku, he mā te tae, tētahi mea i whakamahia mō tēnei. Ka whakatakotoria ki te takere o te wai i mua tata atu o te wāhi e tū ana te kaihao, kia ariari ai te kitea atu o ngā rāngai ika e whakatata mai ana ki te kaka.

    Ko tētahi taputapu whakamahia ai i ēnei rā, he kupenga ka whakatakotoria ki te takere o te awa. Ka taea hoki te whakatū ki te taha (e whakaaetia ana kia 6 mita te roa) hei ‘arataki’ haere i te matamata ki te waha o te kupenga. Nā te rahi o ēnei kupenga (ka 4.5 m rawa pea te paenga whakaroto o te waha), te whakamahi , me te raumata maitai, he nui tonu te matamata e taea ana te hao ake i te wai i te haonga kotahi (he neke atu pea i te 80 kg).

    Ko te rohe o Waikato, ko Te Pūaha o Waikato te aronga nui o tēnei mātaitanga. He kupu pea kua whakamahia i konei e tauhou ana ki a koe, ki ō tupuna hoki. E tika ana kia pēnei – kei ngā tūpuna o tēnā rohe, o tēnā iwi, o tēnā hapū ā rātou ake kupu. Ko te huhua o ngā ingoa e taunaki ana i te whānui me te hōhonu o te mōhio o ngā tūpuna ki ngā ika, ki ngā rākau me ngā otaota, ki ngā manu, ki ngā pepeke, otirā ki ngā tini hononga me ngā pāhekoheko i roto i ngā momo, i waenga i ngā momo, i waenga hoki i ngā momo me ō rātou taiao. He wā anō i whakaata ngā ingoa i ngā mahi me ngā whakamahinga o ngā tini a Tāne, a Maru, a Tangaroa. Engari kua ngaro te maha noa atu o ēnei kupu, e tohu ana i te ngaromanga anō hoki o ētahi mātauranga Māori.

    Te kore e āhei ki te tae atu, ki te tirotiro hoki e pēhea ana ngā wāhi mahi matamata

    Kua rongo ngā tāngata i te taha tonga o Waikato i te ngau o ngā kaupapa-here a te Kaunihera ā-Rohe ki tō rātou āhei ki te hao matamata i ngā wāhi kua hao ō rātou whānau i reira, mai rā anō. I tētahi tatauranga o te 2011–2012, ka kitea he maha rawa ngā wharau me ngā whare (ngā mea ka rēhitatia ki te Kaunihera) e hangaia ana ki te taha tonu o te awa. Ka mutu, e totoro ana ki ngā wāhi me ngā tāhuna kua roa e whakamahia ana hei pae hao matamata. Āpiti atu ki tēnei, arā ētahi whānau kua neke ki wāhi kē noho ai, kua kore e āhei ki te hoki ake ki te taunaha, ki te tiaki i ngā wāhi nei i te kaupeka mahi matamata. Kua tuhia ēnei pānga, ā, e āwhina ana ngā kōrero nei i ngā mahi aroturuki, engari he maha tonu ngā mahi kāore anō kia mahia.

    Te rerekē haere o te pūnaha hauropi

    I ēnei rā, ko ētahi o ngā tino tipu e pai ai te whakaputa uri a te matamata/inanga, ko ngā tipu e kīia ana he tipu kino, he tipu ka toro haere, ka urutā haere i ngā repo me ngā ngahere, pērā i te Yorkshire fog (Holcus lanatus), i te pātītī kikuyu (Cenchrus clandestinus) me te wandering jew (Tradescantia fluminensis). Ko tētahi mea āhua mīharo, ko te urutau pai o te matamata ki ēnei pātītī me ētahi atu tipu rāwaho e tipu ana i ngā awakeri me ngā takotoranga wai. Heoi anō, ko te mate kē, kei te whakararu ēnei tipu i ngā pūnaha hauropi māori. He nōhanga pai, he puna kai anō pea mō ētahi momo māori, engari kei te tāmoe i ngā tipu māori. Ko tētahi atu tauira o tēnei matawaenga, ko te whiro (ngāi Salix) – he rākau tēnei ka tāmoe i ngā rākau māori, engari he kāinga noho, he whakamarumaru pai mō te tuna (ngāi Anguilla), e ngākaurua ai te hunga whakaora repo.

    He mea nui kia āta whiriwhiria te pānga o ngā tikanga hao matamata hou – tae atu ki te āhei o ngā kaihao ki te toro me te aroturuki i ngā wāhi hao tūroa, ngā rerekētanga i te pūnaha hauropi me te taiao – ki te nui o te matamata e mau ana i ēnei rā. Arā pea te rongoā, ko te āta whakaora ake i ngā taupori matamata.

    He kōrero kōpūtahi

    He whakamihi

    I pūtakea mai tēnei mātaitanga i tētahi kōrero i titoa e Rangi Mahuta (Waikato) rātou ko Cheri van Schravendijk-Goodman (Te Āti Haunui-a-Pāpārangi, Ngāti Apa, Ngāti Rangi), ko Cindy Baker (Taihoro Nukurangi) mō te pukapuka Te Reo o Te Repo – The Voice of the Wetland.

    He mea kawe tēnei mātaitanga ki Te Pūaha o Waikato, engari he tauira pai hei whakaatu me pēhea te tūhura me te whakaora ake i ētahi atu wāhi hao matamata.

      Published 16 November 2020 Referencing Hub articles
          Go to full glossary
          Download all