He mea whakahirahira te manu ki te iwi Māori, he uri whakaheke nā Tāne Mahuta he mana nui tōna i te tirohanga mātairangi a te māori me ōna tūranga nui i te ao tūroa. He kaitiaki o mua, he pērā tonu te mana o te manu hei kaitiaki ngahere, he wāhi nui anō tōna i te pūnaha rauropi. He kaimātai karu hōmiromiro ō tātou tīpuna, he wānanga kōrero te mahi, e whakamārama ana i te ao i nohoia ai e rātou i ngā mātaitanga i āta wānangatia ai. He mea raranga anō tēnei mātauranga.
ki roto i ngā pūrākau, i ngā pakiwaitara, i ngā whakapono hoki, e whakanui ana te hiranga o ngā manu i tua atu i ngā whai whakaaro kaiao.
Whakataukī
Kua whakaritea ngā pūmanawa me ngā pūkenga o ngā manu ki te tangata – ōna painga, kāore paimnga kore rānei – mā runga i te whakataukī, ngā kupu whakarite me ngā pūrākau. Ka whakapae noa iho mātou kua whakaritea ai ēnei i muri i te whakapaunga nui o te wā ki te mātaitanga o ēnei manu i ō rātou whaitua māori.
Homai te kāeaea kia toro-māhangatia. Ko te kāhu te whakaora – waiho kia rere ana!
He whakataukī tēnei ka tukua hei whakaohiti e mātua whakarite ka tautohu koe i ō hoariri me ō hoa anō hoki. Ko tā te kāhu ko te mana ariki – pērā i te rangatira – engari ko tā te kārearea he whakaatu i te ngākau māia, te tū rangatira me te ngākaurua.
Ka mārō te kaki o te kawau.
He mea whakaahua i te kakī o te kawau, ka toro atu, ka mārō, i mua te rerenga. Ka kīia ai te rārangi tangata nuku whakamua i te kapa haka ko te kawau mārō.
Ko ēnei whakataukī hui katoa mai ko te tini anō o ngā kupu whakarite me ngā kīanga, kīwaha anō hoki e tautohu i ngā āhuatanga me ngā whanonga o te ao manu. He mea tautoko ēnei whakataukī, kupu whakarite hoki mō ngā manu e pā ana ki te tangata, te ariā o te hononga i waenga i te tangata me te ao tūroa.
Ngā kārere mai i ngā rangi
I ngā wā i mua i te taenga o te rāwaho, he mea whai mana te manu hei karere i waenga i te ao wairua me te ao kikokiko, ngā ao māori. Ko ēnei pūmanawa nō roto mai anō i te ngākau tonu o ēnei kararehe he whakatere mai i tawhiti rā anō i ōna hekenga, tae atu anō ki ngā whanonga i ākona, i heke mai i ngā tīpuna, ka mutu ko te mātauranga anō hoki pea te take.
Ka rere ana ngā manu i runga i ngā whenua me ngā moana, he tiro ōna o te ao, i ngā rā o mua kei tua tēnei i te aroaro o te tangata. Mehemea he tirohanga pērā tō ō tātou tīpuna he aha ngā momo mātauranga hei kai mā rātou, kāore e kore he pūhaehae ō tātou tīpuna. Mai i te whaitua autō o Papatūanuku atu ki te whakatere ā-rangi, te pūmanawa rere i runga i ngā āhuarangi i runga anō hoki i ngā tīwhiri matawhenua, me te mātauranga i heke mai i ngā whakatipuranga, he mea tautoko i ō rātou haerenga – nā whai anō kua noho mīharo te manu ki ngā kaimātai i roto i ngā tini rautau kua hipa, ā, he pērā tonu anō ki ngā kaipūtaiao o ēnei rā!
Kaitiaki
I te ao māori, e aro ana tēnei ariā ki te kaitiakitanga, te tautiakitanga rānei, e kitea ana te tangata hei kaitiaki o te taiao e noho haepapa ana mō te pupuri kia mau tonu haere ake nei, haere ake nei mō ngā whakatipuranga ā ngā rā e tū mai nei. He wāhi nui tō te manu i tēnei ariā, nā te mea kua whakatairangatia hei taonga, he tohu hoki o te oranga me te noho taurite o te ao tūroa. Nō reira, ko te whakaute manu hei kaitiaki ehara i te mea ko ngā kaupapa atawhai anake te mahi, engari anō hoki ko te tiakitanga ā-ahurea me te whakaute mō te mātauranga me ngā tikanga taketake e pā ana ki ēnei kararehe whai parirau.
I runga i ngā kōrero o mua rā, kei tua o mīharo ngā pūmanawa whakatere a te manu he mea āwhina i a rātou i ngā heke, he āwhina hoki i te mahi kimi kai. Waimarie anō te tangata i ēnei pūmanawa i ngā tikanga whakatere o mua me ngā rerenga i runga i ngā moana nui. Ko te kitenga o ēnei manu i te rangi he tohu whenua pātata. Ka haere ngā manu moana pērā i te toroa, te ōi me te tītī ki tai ki te rapu kai ka hoki mai ki uta ki te tiaki i ōna pīpī paopao. He tauira ēnei i āwhina i ngā kaiwhakatere moana.
Ka tautoko ngā manu moana i te oranga o te whenua me te moana. Ka kai ngā manu moana ki tai, ka kainga te tini kaiao nō te moana, ka hoki mai ki uta ki te whakataka tūtae manu whai rawa i ngā taiora i te wai o te moana, ki runga whenua anō hoki. Ka tautoko ēnei huanga whai rawa i te taiora i te tipuranga o ngā tipu moana, me te pūkohu wai, me te tautoko anō hoki i te tipuranga o ngā tipu i ngā wāhi takutai.
Ahakoa he mārama te take i rerekē te kai a ngā manu whenua ki ngā manu moana, he mahi tō tēnā, tō tēnā i te tauritenga o te oranga kaiao me te tauritenga o te ao. Ka āwhinatia te tipuranga o te tipu e ngā manu whenua mā te ruinga hae, ruinga kākano. I tapaina ai te ingoa kōura mā ki ngā tūtae manu whai rawa i te kaiao mai i ngā manu moana, he mōmona i te hauota me te pūtūtaewhetū, e rua o ngā huānga whāngai i te pūtake o te raupapa kame, (te taura kai). Ahakoa kāore mātou i te tino mōhio he aha te mea whakatau i te wehenga o ngā manu rere whenua i ngā manu rere tai, ka kōrero ngā pūrākau o te pakanga nui i waenga i te tokorua, he whakamārama o te take ka kai anake te manu tai i te kai o te moana.
Ake ake...
Ki te kahore he whakakitenga ka ngaro te iwi.
I whakawhanaketia e Lorraine Dixon rāua ko John Te Maru (Ngāti Hauā) i te tauira Ake Ake hei mātaitai i te oranga o te awa o Waikato. He akoranga whakamahere ā-whakaahua tēnei tauira e whakamahia ai ngā whakaahua me ngā whakaahuatanga hei āwhina i te whānau, te hapū me te iwi ki te whakamahere i ngā tūtohu ahurea. Mā te whakamahi i tēnei akoranga e whakamanawa me te tautoko i ngā ākonga i a rātou e āta mātaitai ana i te ao e karapoi ana i a rātou, ahakoa kei tōna ake whare, kei tōna kura, kei tōna marae rānei. Ake, ake – ko te tikanga o tēnei ko te haere ake nei, haere ake nei – he mea ine i ngā whakarerekētanga i roto i te wā e ngā whānau e noho ana ki tō rātou taiao me te pānga o te whakarerekētanga ki te āhua o tā rātou whakawhitiwhitinga ki tō rātou taiao.
Kei roto i te Whakaaturanga i raro nei ko te Tauira Ake Ake me ētahi atu ngohe. Whakamātauria ēnei i tō akomanga!