Science Learning Hub logo
TopicsConceptsCitizen scienceTeacher PLDGlossary
Sign in
Article

Ngā tohu mō ngā rawa ā-iwi

He aha te ‘tohu’ e kōrerotia ake nei?

Ko ngā tohu taiao. Mā ngā tohu o te taiao e whakaatu mai ki a tātou e pēhea rawa ana te hauora o ngā mea ora i ngā pūnaha hauropi pēnei i te repo. Whakamahia ai ngā tohu hei aroturuki, hei tautohu i ngā rerekētanga ka pā i te takanga o te wā. He taputapu pai hei āwhina i ngā mahi whakahaere i ngā kaupapa whakaora. Ki te kitea kei te hē haere ētahi āhuatanga, kua mōhiotia me whakatika; ki te kitea kei te pai haere, kua mōhiotia kei te ara tika e haere ana, kei te tūhauora haere te taiao.

Culturally significant plants in a New Zealand wetland.

He tipu kōreporepo e whai tikanga ana ki te iwi

See more

Ko te tūāpapa o te nuinga o ngā rawa ā-iwi, he mātauranga Māori i ahu mai i ngā mōhiotanga me ngā hangarau tuku iho, i ngā hononga, ngā wheako maha, me te noho tahi roa ki ōna anō rawa, momo, rauropi, tae atu ki ngā nōhanga me ngā pūnaha hauropi e nohoia ana i ēnei hanga, nō reira mai hoki tō rātou oranga.

Rights: Manatārua: Monica Peters. Nō roto mai i Te Reo o Te Repo – The Voice of the Wetland.
Referencing Hub media

He aha tēnei mea, te tohu ā-iwi?

Ko te tohu ā-iwi, he tohu ka tautuhia e te iwi (arā, e te iwi Māori i tēnei horopaki nei). He tohu hāngai, he tohu whai tikanga ka whakaatu i te huri haere o tētahi āhuatanga i roto i te horopaki o ngā uara Māori me ngā pūnaha taiao whānui. Kia huia tahitia ngā tohu, ka mārama ake te hauora whānui o ngā rawa māori o te taiao whāiti, o te pūnaha hauropi rānei e arotahia ana (pēnei i te repo). Ka takea mai ngā tohu i ngā mōhiotanga o te rohe – ngā mōhiotanga o ngā whānau, ngā hapū, te/ngā iwi me ngā hapori kaitiaki o te rohe – mā konei e hāngai ai, e tūhonohono tahi ai ngā tohu nei. He tino taputapu ngā tohu ā-iwi mā te tangata whenua i roto i ā rātou kaupapa whakaora repo.

He aha ngā painga o ngā tohu?

Ka taea ngā tohu te ine i te takanga o wā. Ko te pai o tēnei, mā ngā tohu e whakaatu mai ētahi rerekētanga, ētahi ia rānei, ā, e aha ana, e ahatia ana rānei ētahi mea i te taiao whāiti e āta tirohia ana. Tērā pea ka hua ake he tohu i te pūnaha hauropi, i te nōhanga, i te wāhi, i te momo, i te rauropi rānei. Ina huia tahitia, ka mārama ake tātou ki te āhua o te pūnaha nui tonu. Ina aroturukitia ngā tohu, i runga i ōna anō tohuine, mātakitanga, kupu whakaahua rānei, ka puta ake he raraunga tatau, he raraunga kounga rānei e mārama ake ai tātou ki te hauora whānui o te ao tūroa.

Five different fish from the Galaxiidae family on white backing

Ngā momo Galaxiidae ka kīia he matamata, he inanga

See more

Hui katoa, 17 ngā momo kei te whānau ika Galaxiidae, engari e 5 noa ka kīia he matamata / inanga, ka āta haoa hei kai mā te tangata, arā, ko: te kōkopu nui (Galaxias argentus), te inanga (G. maculatus), te kōkopu tāhekeheke (G. fasciatus), te kōkopu kauwae poto (G. postvectis), me te kōaro (G. brevipinnis).

Rights: Manatārua: Ko ngā whakaahua, nā Stephen Moore (ngā mea e 3 i te taha mauī) rāua ko Peter Hamill (ngā mea e 2 i te taha matau). Nō roto mai i Te Reo o Te Repo – The Voice of the Wetland.
Referencing Hub media

Mā ngā tohu anō e homai pārongo e puta ai he urupare pai mō te whakapūmau me te whakapai ake i ngā repo. Arā ētahi momo ka kīia he momo ‘waitohu nui’ – ka tere rongo aua momo i ngā rerekētanga iti noa i te taiao, ka whakaatu wawe mai i aua rerekētanga ki a tātou. Mā te whakatakoto kōrero mō te hauora o ngā tohu me ngā tūhonohononga i waenga i tēnā, i tēnā i roto i te pūnaha, ka kitea ake ngā tātai whakapapa o ngā rauropi katoa o te taiao māori. Hei tauira, ko te matamata (ngāi Galaxias) – mā te ine me te arotake i te hauora o te matamata me tōna nōhanga i te takanga o te wā, me te whai māramatanga ki te whakapapa o te matamata, ka āta kitea e pēhea ana te hauora whānui o te repo me ōna tini nōhanga, e toitū tonu ai te matamata ā ngā rā e heke mai nei.

He pēhea te whakamahi a te iwi Māori i ngā tohu nei?

Mai rā anō he āta tirotiro tātou te Māori e pēhea ana tō tātou taiao me ōna rawa māori e toitū tonu ai, e ora tonu ai tātou. Nā ngā mātauranga Māori, me te āta noho tahi, te āta mahi tahi ki te ao tūroa, ka kite te Māori i ngā rerekētanga iti i ngā rawa – i te rahi rānei, i te kounga rānei o te rawa – me te āta whakataki kia toitū tonu aua rawa.

He kōrero kōpūtahi

E tūhono ana tēnei kōrero ki Ngā tohu ā-iwi me te repo.

He whakamihi

I pūtakea mai tēnei mātaitanga i tētahi kōrero i tuhia mō te pukapuka Te Reo o Te Repo – The Voice of the Wetland, arā, i “Indicators for Cultural Resources”, nā Garth Harmsworth (Te Arawa, Ngāti Tūwharetoa, Ngāti Raukawa).

Manaaki Whenua, Unlocking Curious Minds & MBIE logos

Tuihonoa Te Reo o Te Repo he whakamihi me te waitohu

See more

E tika ana kia mihia ngā ētita me ngā kaituhi o Te Reo o Te Repo – The Voice of the Wetland mō rātou i whakaae mai, i tautoko mai i te hurihanga o te pukapuka nei. Me mihi hoki ngā pūkenga o Pauline Waiti rāua ko Hēni Jacob, tae atu ki ngā kaitautoko taha pūtea, ki a Manaaki Whenua me te kaupapa Unlocking Curious Minds a te MBIE.

Rights: Nō te Karauna te manatārua 2020
Referencing Hub media

Glossary

Published: 16 November 2020
Referencing Hub articles

Explore related content

Ngā taonga raranga

Article

Ngā taonga raranga

He taonga nui te kuta me te harakeke ki ngā kairaranga Māori – i ngā rā o nehe, ā, i ...

Read more
Marilyn Vreede and Pa McGowan

Article

Te āta tiaki i ngā rongoā

Ka ora te whenua, ka ora te tangata

Read more
Ngā roto tāpokapoka ki Te Hiku o Te Ika

Article

Ngā roto tāpokapoka ki Te Hiku o Te Ika

Te ahunga o ā mātou mahi

Read more

See our newsletters here.

NewsEventsAboutContact usPrivacyCopyrightHelp

The Science Learning Hub Pokapū Akoranga Pūtaiao is funded through the Ministry of Business, Innovation and Employment's Science in Society Initiative.

Science Learning Hub Pokapū Akoranga Pūtaiao © 2007-2025 The University of Waikato Te Whare Wānanga o Waikato